جک سقفی چیست؟ راهنمای جامع انتخاب، محاسبه و اجرا برای پیمانکاران و مهندسان
چه چیزی بیش از هر چیز خیال شما را هنگام بتن‌ریزی سقف راحت می‌کند؟ یک سیستم شمع‌بندی مطمئن. «جک سقفی» قلب تپنده ایمنی در قالب‌بندی سقف‌هاست؛ تجهیزی ساده اما حیاتی که در صورت انتخاب و استفاده صحیح، کیفیت بتن و ایمنی کارگاه را تضمین می‌کند. در این صفحه پیلار، با نگاهی دقیق و کاربردی از معرفی و انواع تا محاسبه تعداد، چیدمان، ایمنی و راهنمای خرید، هر آنچه باید درباره جک سقفی بدانید را پوشش می‌دهیم.
معرفی و اهمیت جک سقفی
جک سقفی چیست و کجا استفاده می‌شود؟
جک سقفی یا شمع فلزی قابل تنظیم، عنصری موقت برای تحمل بار قالب‌ها، بتن تازه، آرماتور و بارهای اجرایی تا زمان رسیدن بتن به مقاومت کافی است. از سقف‌های تیرچه‌بلوک و وافل تا دال تخت و تیر و دال، هرجا که نیاز به تکیه‌گاه زیر قالب باشد، جک سقفی نقش‌آفرین است.
نقش جک در ایمنی قالب‌بندی و کیفیت بتن
چیدمان اصولی جک‌ها باعث توزیع یکنواخت بار، کنترل خیز قالب و جلوگیری از ترک‌های اولیه بتن می‌شود. انتخاب نادرست ظرفیت یا فاصله‌گذاری می‌تواند به نشست قالب، عدم تراز سطح و حتی حوادث جانی منجر شود. پس سؤال اساسی این است: چگونه درست انتخاب کنیم و درست بچینیم؟
جدول قیمت انواع جک سقفی
| نام | اندازه جک | ضخامت لوله | وزن جک | قیمت جک |
|---|---|---|---|---|
| قیمت جک سقفی سبک | 3.5m | 2m , 2m | 13kg | 750.000 تومان |
| قیمت جک سقفی نیمه سنگین | 3.5m | 2m , 2.5m | 14kg | 799.000 تومان |
| قیمت جک سقفی سنگین | 3.5m | 2.5m , 2.5m | 15kg | 850.000 تومان |
| قیمت جک سقفی سبک | 4m | 2m , 2m | 14kg | 810.000 تومان |
| قیمت جک سقفی نیمه سنگین | 4m | 2m , 2.5m | 15.6kg | 860.000 تومان |
| قیمت جک سقفی سنگین | 4m | 2.5m , 2.5m | 16.7kg | 940.000 تومان |
| قیمت جک سقفی سنگین | 5m | 2.5m , 2.5m | 19.7kg | 1.120.000 تومان |
| قیمت جک سقفی سنگین | 6m | 2.5m , 2.5m | 24kg | 1.220.000 تومان |
جدول فوق صرفاً برای مقایسه اولیه است. همواره به اطلاعات سازنده و شرایط کارگاه رجوع کنید و از ضرایب اطمینان مناسب استفاده نمایید.
اجزا و ساختار جک سقفی
لوله/قوطی، رزوه، مهره تنظیم، کفی، سرجک
هر جک سقفی معمولاً از این قطعات تشکیل می‌شود:
- عضو بیرونی: لوله یا قوطی با قطر و ضخامت مشخص که پایه اصلی است.
- عضو داخلی تلسکوپی: با سوراخ‌های پینی برای تنظیم طول درشت.
- رزوه و مهره تنظیم: برای رگلاژ دقیق و پیش‌تنیدگی سبک زیر قالب.
- کفی پایین (Base Plate): صفحه توزیع بار بر کف، ترجیحاً با سخت‌کننده.
- سرجک: تخت، صلیبی یا U برای انتقال بار به زیرتیرچه/ناودانی/ماله‌بندی.
- پین و گوه: برای قفل‌کردن طول‌های مرحله‌ای.
تفاوت جک سقفی با شمع‌های دیگر
برخلاف داربست مثلثی/چکشی که قاب‌بندی مدولار دارند، جک سقفی تک‌قلمی و سریع‌النصب است؛ ایده‌آل برای دهانه‌های معمولی و اصلاحات موضعی. برای دهانه‌های بزرگ یا ارتفاع‌های زیاد، سیستم‌های مدولار مزیت پایداری و سرعت در مقیاس بزرگ را دارند.
انواع جک سقفی
سبک و سنگین (طول ۳ تا ۵.۵ متر)
تقسیم‌بندی پرکاربرد به دو گروه است:
- جک سبک: مناسب ارتفاع‌های ۳ تا ۴ متر، با ضخامت‌های کمتر و حمل آسان.
- جک سنگین: مناسب ارتفاع‌های ۴ تا ۵.۵ متر، با ضخامت و ظرفیت بالاتر.
طول‌های رایج بازار: ۳، ۳.۵، ۴، ۴.۵ و ۵.۵ متر. به یاد داشته باشید ظرفیت مجاز با افزایش طول بازشدگی کاهش می‌یابد.
انواع سرجک: تخت، صلیبی، U-Head
- سر تخت: برای تکیه مستقیم الوارها/چهار تراش‌ها.
- سر صلیبی (X): محبوب برای نگه‌داشتن تیرچه/ناودانی در دو جهت.
- U-Head: برای قرارگیری زیر تیرهای فلزی یا ناودانی با نشیمن مطمئن.
پوشش سطح: رنگی، گالوانیزه سرد/گرم
پوشش رنگ الکترواستاتیک اقتصادی است اما در برابر ضربه/خش حساس‌تر. گالوانیزه گرم در محیط‌های مرطوب عمر بالاتری دارد. انتخاب پوشش به شرایط کارگاه و سیاست نگهداری شما برمی‌گردد.
مشخصات فنی و ابعادی
طول بسته/باز، قطر و ضخامت
پارامترهای کلیدی که باید در دیتاشیت ببینید:
- طول بسته و طول بازشدگی مفید
- قطر/ابعاد عضو بیرونی و داخلی (مثلاً لوله 60 و 48 میلی‌متر)
- ضخامت جداره (مثلاً 2.0 تا 3.0 میلی‌متر)
- ابعاد کفی و سرجک، نوع تقویت‌کننده
رزوه رولینگ در برابر رزوه تراشی
رزوه رولینگ با نورد سرد الیاف فلز را پیوسته نگه می‌دارد و استحکام خستگی بهتری نسبت به رزوه تراشی (ماشینی) دارد. در جک‌های پرتعداد و استفاده سنگین، رولینگ معمولاً انتخاب ایمن‌تری است.
ظرفیت باربری و منحنی بار-طول
هر سازنده باید منحنی ظرفیت را ارائه کند. به طور رایج، ظرفیت مجاز در حداقل بازشدگی حدود 2.0 تا 3.0 تن و در حداکثر بازشدگی حدود 0.8 تا 1.5 تن است. معیار نهایی همیشه برگه فنی سازنده است.
جدول بار مجاز و کلاس‌های متداول
اعداد زیر صرفاً نمونه رایج بازار ایران هستند و جایگزین دیتاشیت سازنده نمی‌شوند:
| نوع/طول نامی | بازه بازشدگی (متر) | ظرفیت توصیه‌شده در بازشدگی کم (تن / kN) | ظرفیت توصیه‌شده در بازشدگی زیاد (تن / kN) | پوشش رایج |
|---|---|---|---|---|
| جک ۳ تا ۴ متر (سبک) | 2.0–3.5 | 2.5 تن / ≈25 kN | 1.2 تن / ≈12 kN | رنگی/گالوانیزه سرد |
| جک ۴ تا ۴.۵ متر (متوسط) | 2.4–4.0 | 2.2 تن / ≈22 kN | 1.0 تن / ≈10 kN | رنگی |
| جک ۴.۵ تا ۵.۵ متر (سنگین) | 3.0–5.0 | 2.0 تن / ≈20 kN | 0.8 تن / ≈8 kN | گالوانیزه گرم/رنگی |
نکته: ظرفیت‌های فوق با فرض وضعیت سالم جک، نصب صحیح و شاقولی کامل قابل استناد هستند. هرگونه کجی، ضربه و جوشکاری مجدد ظرفیت را کاهش می‌دهد.
محاسبه تعداد جک سقفی موردنیاز
روش سریع سرانگشتی
برای سقف‌های معمولی مسکونی با ضخامت 20 تا 25 سانتی‌متر، فاصله شبکه 1.0×1.2 تا 1.2×1.2 متر معمول است. کافی است مساحت را بر حاصل ضرب فواصل تقسیم کنید و 10٪ ذخیره در نظر بگیرید.
فرمول دقیق با ضریب اطمینان
اگر q بار طراحی بر واحد سطح (کیلوگرم/مترمربع) و R ظرفیت مجاز هر جک باشد، فاصله شبکه s به‌گونه‌ای انتخاب می‌شود که:
q × s × s ≤ φ × R
- φ: ضریب کاهش (مثلاً 0.8 برای لحاظ‌کردن عدم قطعیت‌ها)
- R: ظرفیت مجاز جک در بازشدگی واقعی کار
سپس تعداد جک‌ها: N = مساحت / (s × s) و 5 تا 15٪ رزرو.
مثال عددی: سقف ۱۲۰ متر مربع
فرض کنید سقف دال 25 سانتی‌متری با بار موقت اجرا تقریباً q ≈ 700 کیلوگرم/مترمربع باشد. از جکی استفاده می‌کنید که در آن طول، ظرفیت مجاز R = 1500 کیلوگرم دارد. با φ = 0.8 داریم:
حداکثر بار سهم هر جک ≈ 0.8 × 1500 = 1200 کیلوگرم. پس s را طوری بگیرید که q × s² ≤ 1200 → s² ≤ 1200/700 ≈ 1.71 → s ≈ 1.31 متر.
انتخاب اجرایی مناسب: شبکه 1.2 × 1.2 متر. تعداد جک‌ها: 120 / (1.2×1.2) ≈ 83 عدد. با 10٪ ذخیره → حدود 92 عدد.
چیدمان، فاصله‌گذاری و مهاربندی
زیر دال تیرچه‌بلوک، وافل و دال تخت
- تیرچه‌بلوک: جک‌ها زیر تیرچه‌های اصلی با سر صلیبی، فاصله 1.0 تا 1.3 متر.
- وافل: شبکه منظم با تیرچه‌های دوطرفه؛ زیر پانل‌ها جک‌گذاری یکنواخت و نزدیک به تیرهای میانی.
- دال تخت/تیر و دال: شبکه منتظم 1.0 تا 1.2 متر، تراکم بیشتر کنار تیرهای اصلی و کناره‌ها.
استفاده از سرجک با ناودانی/تیرچه
برای انتقال مطمئن بار، سرجک U یا صلیبی را با ناودانی/چهارتراش جفت کنید تا تمرکز تنش نقطه‌ای روی قالب کاهش یابد.
بادبند، پشت‌بند و زیرپایی
- زیر هر جک کفی را روی تخته یا الوار مقاوم قرار دهید تا تنش کف کاهش یابد.
- در ارتفاع‌های بیشتر از 3.5 متر، مهاربند افقی/قطری برای پایداری جانبی ضروری است.
- در کنار بازشوها و کنج‌ها، تراکم جک را بیشتر کنید.
سازگاری با قالب‌ها و سیستم‌ها
کار با قالب فلزی بتن
در سقف‌های دال و تیر، استفاده از قالب فلزی بتن همراه با جک سقفی، سطحی یکنواخت، سرعت نصب بالا و دوام عالی فراهم می‌کند. اتصال صحیح ناودانی‌های زیرین به سرجک‌ها، نقش حیاتی در توزیع بار دارد.
کار با قالب بتن پلیمری
اگر به دنبال کاهش وزن و سرعت باز/بست هستید، قالب بتن پلیمری همراه جک سقفی انتخاب چابکی است. وزن پایین قالب‌های پلیمری به کاهش تعداد نفر-ساعت نصب و جابجایی کمک می‌کند.
مقایسه با داربست مثلثی/چکشی
برای دهانه‌های وسیع یا ارتفاع زیاد، داربست مثلثی/چکشی سرعت نصب و پایداری سیستماتیک ارائه می‌دهند؛ اما در پروژه‌های با پلان‌های متغیر و اصلاحات مکرر، جک سقفی انعطاف‌پذیرتر و اقتصادی‌تر است.
نصب و رگلاژ گام‌به‌گام
آماده‌سازی بستر و زیرکفی
- سطح کف را تمیز و یکنواخت کنید؛ از تکیه‌گاه‌های سست یا خاکی بدون توزیع‌بار پرهیز کنید.
- زیر هر جک یک تخته/الوار سالم بگذارید تا فشار موضعی به کف منتقل نشود.
شاقول‌کردن، قفل مهره و تراز
- جک را به طول تقریبی تنظیم و پین را جا بزنید.
- با مهره تنظیم، سرجک را به زیر تیرچه/ناودانی تکیه دهید تا پیش‌تنیدگی سبک ایجاد شود.
- با شاقول دستی یا لیزری عمود بودن را کنترل کنید؛ هر گونه کجی را اصلاح کنید.
- تراز نهایی قالب را با رگلاژ کوچک مهره‌ها و زیرسازی انجام دهید.
بازکردن قالب و ریشورینگ
معیارهای زمانی و مقاومتی
زمان بازکردن جک سقفی تابع مقاومت کسب‌شده بتن، دما و دهانه است. قاعده مطمئن: تا زمانی که بتن به درصد قابل قبولی از مقاومت مشخصه (مثلاً حدود 70٪ یا طبق نظر مهندس سازه) نرسیده، شمع‌ها را برندارید. به آیین‌نامه پروژه و دستور مهندس ناظر پایبند باشید.
روش ایمن بازکردن و جابجایی بار
- برداشت را به‌صورت متقارن و مرحله‌ای انجام دهید تا بار به‌طور ناگهانی جابجا نشود.
- در دهانه‌های بزرگ، از ریشورینگ (نصب مجدد جک‌ها با فواصل بیشتر) برای مدتی پس از بازکردن قالب استفاده کنید.
- به محض مشاهده ترک‌های غیرعادی یا صداهای هشدار، عملیات را متوقف و وضعیت را بررسی کنید.
ایمنی، بازرسی و نگهداری
چک‌لیست قبل از استفاده
- بررسی سالم بودن رزوه و مهره؛ گیرکردگی یا لب‌پریدگی؟
- کنترل صاف بودن لوله/قوطی؛ خمیدگی یا بیضوی‌شدن؟
- کنترل کیفیت جوش‌ها، عدم وجود ترک یا حفره.
- کفی و سرجک سالم، بدون تابیدگی.
- پین‌ها کامل و بدون خوردگی شدید.
اشتباهات رایج کارگاهی
- ضربه‌زدن با پتک به مهره برای رگلاژ (باعث خرابی رزوه).
- عدم استفاده از زیرپایی مناسب روی کف‌های ضعیف.
- فاصله‌گذاری بیش از حد به امید «ظرفیت اسمی».
- بی‌توجهی به مهاربند جانبی در ارتفاع‌های زیاد.
انبارش و نگهداری
- تمیزکاری سبک پس از هر نوبت استفاده؛ روغن‌کاری ملایم رزوه‌ها.
- انبارش عمودی با مهار یا افقی روی چوب‌بست، دور از رطوبت.
- تفکیک جک‌های نیازمند تعمیر از چرخه استفاده.
خرید یا اجاره؟ راهنمای تصمیم
عوامل موثر بر قیمت
- وزن هر شاخه (ناشی از ضخامت و ابعاد مقطع)
- نوع رزوه (رولینگ گران‌تر اما بادوام‌تر)
- کیفیت جوش، کفی تقویت‌شده، نوع سرجک
- پوشش سطح (گالوانیزه معمولاً گران‌تر از رنگی)
- نوسان قیمت فولاد
نشانه‌های کیفیت ساخت
- جوش CO₂ یکنواخت و بدون سوختگی لبه‌ها
- مهره یکپارچه، روان و بدون لقی محسوس
- کفی با تقویت‌کننده مرکزی و سوراخ‌های اتصال
- سرتخت/صلیبی ضخیم با جوش مطمئن
تحلیل اقتصادی براساس تیراژ
اگر پروژه‌های پی‌درپی و متراژ بالا دارید، خرید با نرخ استهلاک منطقی توجیه دارد. برای پروژه‌های تک‌مرحله‌ای یا کوتاه‌مدت، اجاره می‌تواند هزینه ثابت اولیه را کاهش دهد. هزینه تعمیر و خواب سرمایه را در محاسبات لحاظ کنید.
استانداردها و کنترل کیفیت
مروری بر EN 1065 / BS
استاندارد EN 1065 برای شمع‌های قابل تنظیم ساختمانی، الزامات ظرفیت، تغییرشکل و ایمنی را پوشش می‌دهد. طبقه‌بندی‌ها با کلاس‌های بار و حدود تغییرشکل تعریف می‌شوند. هرچند بسیاری از تولیدات داخلی دقیقاً تحت این استاندارد تولید نمی‌شوند، ترازکردن با الزامات آن معیار مناسبی برای کیفیت است.
مدارک فنی و تست بار
- درخواست برگه فنی شامل منحنی ظرفیت در طول‌های مختلف.
- گواهی مواد (گرید فولاد، پوشش‌ها) و کنترل ابعادی.
- تست بار نمونه در کارگاه با جک هیدرولیک و گیج، همراه ثبت تغییرشکل.
جمع‌بندی و فراخوان اقدام
جک سقفی اگر درست انتخاب و نصب شود، ریسک‌های اجرایی را کاهش و کیفیت نهایی بتن را تضمین می‌کند. از تعیین ظرفیت مناسب و فاصله‌گذاری علمی تا بازرسی و نگهداری، هر حلقه زنجیره مهم است. نیاز به انتخاب بین قالب فلزی بتن و قالب بتن پلیمری دارید؟ درباره تعداد، چیدمان یا انتخاب جک مردد هستید؟ همین حالا برای دریافت مشاوره تخصصی و استعلام قیمت، با تیم ما تماس بگیرید.
پرسش‌های متداول (FAQ)
بسته به ضخامت و نوع سقف، بین 70 تا 100 جک رایج است. با شبکه 1.2×1.2 متر، حدود 70 جک و با 1.0×1.0 متر حدود 100 جک نیاز دارید؛ 10٪ رزرو را فراموش نکنید.
اگر در محیط‌های مرطوب کار می‌کنید یا چرخه اجاره/استفاده زیاد است، بله. مقاومت بهتر در برابر زنگ‌زدگی، عمر مفید را افزایش می‌دهد.
استحکام خستگی بالاتر و عمر بیشتر تحت رگلاژهای مکرر. در ناوگان پرتردد، تفاوت محسوسی در دوام خواهید دید.
وقتی بتن به مقاومت کافی رسیده و مهندس ناظر مجوز دهد. معیار عمومی می‌تواند دستیابی به حدود 70٪ مقاومت مشخصه باشد؛ اما حتماً از دستورالعمل پروژه تبعیت کنید.
خیر. هرگونه خمیدگی، ترک جوش یا رزوه معیوب، ظرفیت را به‌شدت کاهش می‌دهد و خطرناک است.